De missie van het BoekenOverleg:

een economisch gezonde boekensector

De impact van Covid-19 op onze boekensector is tweezijdig. Enerzijds ging de Belg, met plots bergen vrije tijd, meer lezen en herontdekten heel wat Belgen hun liefde voor literatuur. Anderzijds viel de verkoop in de fysieke boekhandels tijdens de eerste lockdown stil en werd de consument geduwd richting online voor het aanschaffen van boeken. De consument vond na de eerste lockdown echter maar moeilijk zijn weg terug naar de fysieke boekhandel. Literatuur Vlaanderen breekt als secretaris van het BoekenOverleg een lans voor de lokale, fysieke boekhandel. “Online is handig, maar koop lokaal”, luidt het.

Wie is Paul Hermans? En wat is Literatuur Vlaanderen?
Paul Hermans is sinds januari 2020 directeur van Literatuur Vlaanderen, een organisatie die de letterensector in Vlaanderen ondersteunt, met subsidies voor auteurs, vertalers, uitgevers en organisatoren. Daarnaast speelt Literatuur Vlaanderen een belangrijke rol in het bijeenbrengen van de verschillende spelers in de boekensector om te werken aan een rijk en divers literair landschap met een ruim en inclusief boekenaanbod. Zo is Literatuur Vlaanderen de secretaris van het BoekenOverleg, een overlegorgaan dat de gezamenlijke belangen van de boeken- en letterensector behartigt, met respect voor de diversiteit en de autonomie van alle spelers die in het BoekenOverleg vertegenwoordigd zijn. Het BoekenOverleg is dé gesprekspartner van de politieke wereld voor thema’s die met boeken en literatuur te maken hebben. Zo formuleerde het BoekenOverleg in de zomer van 2020 een relanceplan met enkele voorstellen aan de Vlaamse en federale overheid om een antwoord te bieden op de financiële noden van het boekenvak op korte termijn én om een hoopvolle toekomst te geven aan een gezonde en dynamische boekensector.

Het relanceplan

Sinds wanneer is onze boekensector niet meer gezond?

Paul Hermans, directeur Literatuur Vlaanderen: “Vóór de pandemie werd de brede cultuursector – inclusief de letteren - gekwalificeerd als een gezonde economische sector in een onderzoek van Graydon. Toen de eerste lockdown in maart 2020 werd doorgevoerd, merkten wij heel snel dat het effect daarvan op de boekenverkoop enorm was. Boekenhandels waren verplicht gesloten, dus los van de krantenwinkels, die een heel beperkt aanbod literatuur aanbieden, werden er in fysieke winkels geen boeken verkocht. De boekenverkoop kelderde en verplaatste zich naar het digitale kanaal. Maar het effect van de coronacrisis ging verder dan de boekenverkoop alleen. De gevolgen waren onmiddellijk voelbaar voor uitgeverijen, auteurs, literaire organisaties, leesbevorderingsorganisaties enz. Manifestaties in fysieke ruimtes waren plots onmogelijk. Veel auteurs zagen hun lezingen of schrijfopdrachten (o.a. voor theater) massaal geannuleerd of uitgesteld waardoor zij zonder inkomen kwamen te zitten. Vanuit die vaststelling was een noodfonds voor auteurs en een relanceplan voor een economisch gezonde boekensector broodnodig.”

we willen de consument doen beseffen hoe zinvol een rijk boekenlandschap in Vlaanderen is

Wat houdt zo’n relanceplan precies allemaal in?

Hermans: “Je moet weten, dit relanceplan is niet een eerste wapenfeit. Het BoekenOverleg slaagt er al meer dan tien jaar in om alle belangrijke thema’s binnen het boeken- en letterenveld op een structurele wijze te behandelen in een breed sectoraal overleg. Dat heeft het voorbije decennium bij elke verkiezing geresulteerd in een uitgebreid memorandum, dat ook telkens persoonlijk aan politici en partijbesturen werd overhandigd. We hebben daar al positieve zaken mee bereikt zoals een gereglementeerde boekenprijs, een beleidsdomeinoverschrijdend actieplan leesbevordering (nu uitgekristalliseerd in het Leesoffensief) en een generieke boekencampagne. In die traditie hebben we dit relanceplan voorgesteld.”

Wat waren die voorstellen?

Hermans: “Allereerst, inzetten op het incentiveren van de consument om boeken te kopen via een breed opgezette leescampagne. Intussen besliste minister van cultuur Jan Jambon hierop in te gaan. In 2022, nu eigenlijk, komt deze generieke boekencampagne er ook met op verschillende momenten doorheen het jaar acties. We zetten daarmee mee in op de #kooplokaal. Internationale internetgiganten gaan met heel wat van de Vlaamse besteding en omzet lopen, dus we willen de consument doen beseffen hoe zinvol een rijk boekenlandschap in Vlaanderen is. Verder pleitten we in het relanceplan ook voor een realisatie van het actieplan leesbevordering, alsook het meerjarenplan van Literatuur Vlaanderen waar meer middelen (22% op jaarbasis) werden gevraagd voor de periode 2021-2025. Beide actiepunten werden intussen door de Vlaamse regering gerealiseerd. Ook het pleidooi voor een nieuwe algemene literaire prijs viel niet in dovemansoren. We kunnen gerust stellen dat de Vlaamse regering en in het bijzonder de minister van Cultuur het BoekenOverleg sterk heeft ondersteund.”

"We zien een versnelling van de verschuiving van het marktaandeel van fysieke boekhandels naar online"

"Lezen is een basisbehoefte"

Was de boekensector al tanende voor Covid-19?

Hermans: “Ik zou zeker niet stellen dat onze boekensector tanende is, maar als we spreken over de boekenverkoop, dan moet ik wel zeggen dat er al een aantal jaar een lichte daling is. Door corona zie je een aanzienlijke versnelling, alleen niet van de daling, want in 2021 werd er zelfs meer omzet gedraaid. Wel zien we een versnelling van de verschuiving van het marktaandeel van fysieke boekhandels naar online. We zien terug meer verkoop in boekhandels vanaf het moment dat die ook effectief weer open mochten na de eerste lockdown, maar er is nog werk aan de winkel om de Vlaamse consument te doen inzien hoe belangrijk het is om te investeren in de lokale economie. Dat hopen we te bereiken met de genoemde leescampagne en het leesbevorderingsplan.”

Wat was de impact van Covid-19 op de boekenmarkt?
Het inmiddels failliet verklaarde Boek.be bevroeg in 2020 Vlaamse uitgevers en boekhandelaars over de impact van Covid-19 in de boekensector:
• 40% van de respondenten rapporteert een omzetdaling van meer dan 51%. Als voornaamste oorzaak geeft 70% aan dat de verkoop stilviel of helemaal wegviel.
• 20% van de respondenten geeft aan dat er een reëel risico bestaat dat hun onderneming failliet gaat.
• Van januari tot april 2020 daalde de omzet van de hele Vlaamse boekenmarkt met 4,5%.
• De fysieke retailkanalen tekenen een omzetdaling van 30% op jaarbasis.

Niet alleen de boekenverkoop heeft te lijden gehad onder Covid-19, ik kan me inbeelden dat ook heel wat auteurs de impact hebben gevoeld?

Hermans: “Absoluut, en dat tot op vandaag. Tot begin dit jaar werden nog auteurslezingen geannuleerd omwille van geldende maatregelen. Lezingen vormen voor heel wat auteurs een belangrijke bron van inkomsten. Er werd in 2020 een noodfonds van 1,3 miljoen euro opgericht voor auteurs, illustratoren en vertalers. Dat fonds was drieledig. Het was ter compensatie van de weggevallen lezingen, ter compensatie van verloren royalties en ter compensatie van verloren publiciteit, want bracht je een nieuw boek uit als auteur, dan had je praktisch geen mogelijkheden om daar aandacht voor te vragen. Er kon in de zomer van 2020 een gemotiveerde aanvraag ingediend worden wat heeft geleid tot beperkte compensatie (gemiddeld 1.500 euro) voor 439 auteurs. Het restbedrag van dit noodfonds vloeide terug naar de Vlaamse begroting en werd in 2021 voor een innovatiesteun aangewend waar ook literaire makers en auteurs aan konden deelnemen.”

"Lezen is een basisbehoefte en dat heeft onze overheid ook zo begrepen"

Verloopt het contact met de Vlaamse en federale overheid vlot? Willen zij werken aan een economisch gezonde boekensector?

Hermans: “Dat loopt vlot. Het belang van literatuur wordt alom erkend. Neem nu het Leesoffensief van de Vlaamse regering. Iedereen beseft dat een goede taal- en leesvaardigheid de kansen om volwaardig te kunnen participeren in onze maatschappij verhoogt. Lezen gaat niet alleen om mooie verhalen, het gaat ook over basiskennis die de lezer helpt een blik op de wereld te ontwikkelen. Het biedt een spiegel voor onszelf, een venster op de wereld: het draagt bij tot zelfkennis en maakt ons meer verdraagzaam. Geletterdheid biedt kansen kortom. Laat ons niet vergeten dat nog altijd meer dan 10% van de Vlamingen laaggeletterd is, dat veel scholieren moeite hebben met ‘begrijpend lezen’ en u zal begrijpen dat onze overheden, ook inzake letterenbeleid, best nog een tandje bijsteken.”

"Ons werk is nooit gedaan"

Hoe doen wij het in vergelijking met buurlanden? Is de huidige situatie daar vergelijkbaar?

Hermans: “Daar hebben wij niet meteen zicht op. De maatregelen verschillen vaak, maar ook de kaders waarbinnen gewerkt wordt, zijn vaak anders. Wel werd er omwille van de pandemie de afgelopen twee jaar veel naar elkaar gekeken – wie doet wat, en wat werkt goed? Dat heeft gezorgd voor een zekere kennisdeling. In Canada bijvoorbeeld werd gewerkt aan de concurrentiekracht van de lokale boekhandel ten aanzien van internetgiganten door middel van een lagere verzendkost voor Canadese boekhandels en uitgeverijen – een zinvolle maatregel die wij bestuderen om mogelijks ook hier te implementeren. Ook is er een zekere Europese aandacht gekomen voor het boek en voor de literatuur en het belang van vertalingen. Een zeer zinvolle kwestie omdat de kennis van de vertaling van kleinere talen alsmaar meer onder druk komt te staan, wat leidt tot verschraling.”

Wat moet er nog allemaal gebeuren alvorens onze boekensector weer gezond is? Zijn we op de goede weg?

Hermans: “Ik zou onze boekensector momenteel niet ongezond noemen, maar er is ruimte voor verbetering. Op dit moment staat er veel te gebeuren dat zijn impact nog moet hebben, zoals de leescampagne. Dus ik kijk wel uit naar de toekomst en naar een meer florerende boekensector. Maar het werk is nooit af; er zullen altijd nieuwe uitdagingen en problematieken zijn. Stilstaan en genieten van een goed boek mag dus niet ontbreken. Anders raast alles maar door. Dat kan de bedoeling niet zijn.”